Çölyak Hastalığı Nedir? Tedavisi Nasıl Olur?

Çölyak hastalığı genel olarak bir ince bağırsak hastalığı olarak ifade edilebilir ve duyarlı kişilerde gluten maruziyeti sonucu ortaya çıkar. Duyarlılık genellikle genetik faktörler ile ilişkilidir. Kronik (uzun süreli) seyirli bu rahatsızlıkta önemli tedavi yaklaşımı ise besinlerle gluten alımının engellenmesidir.

Çölyak Nedir?

Çölyak hastalığı, glutene karşı oluşturulan anormal bağışıklık yanıtı ile karakterize bir sindirim sistemi rahatsızlığıdır. Gluten buğday, arpa ve çavdar gibi ürünlerin kullanıldığı besinler içerisinde yer alır. Bu besinler dışında yulaf, bazı ilaçlar, vitaminler ve kozmetik ürünlerde de bulunabileceği için dikkatli olunması önerilir.

Gluten intoleransı olarak da bilinen gluten duyarlılığı vücudun gluten proteinini parçalama ya da sindirme gibi işlevlerini yerine getirememesi ile karakterizedir. Bu duyarlılık bazı kişilerde orta düzeyde iken bazı kişilerde bağışıklık sistemi ile ilişkili otoimmün bir ağır duyarlılık şeklinde seyredebilir. 

Çölyak hastalarında besinler bağırsak lümeninde iken bağışıklık sisteminin glutene karşı tepki vermesi sonucu çeşitli toksik maddeler meydana gelir ve bu maddeler bağırsak hücreleri üzerindeki vili adı verilen parmaksı çıkıntıların zarar görmesine neden olur. Vili hasarı besin maddelerinin sindirim sisteminde emilimi zorlaşır. Bu durum zaman içerisinde çeşitli besin maddelerinin eksikliğinin gelişmesine, bağırsak bölgesinde kalıcı hasara ya da diğer ciddi sağlık problemlerinin ortaya çıkmasına ilerleyebilir.

Çocuklarda malabsorbsiyon olarak isimlendirilen emilim probleminin meydana gelmesi yetişkinlerden farklı olarak büyüme ve gelişmelerini olumsuz yönde etkileyebileceği için dikkatli olunmalıdır.

Çölyak Hastalığı Belirtileri Nelerdir?

Gluten hastalığı belirtileri arasında diyare (ishal) ve halsizlik başta gelen semptomlardır. Bu belirtilere ek olarak kişinin sindirim sistemi ile ilgili karında gerginlik, rahatsızlık veya ağrı ya da kusma ve konstipasyon (kabızlık) gibi çölyak belirtileri de ortaya çıkabilir. Çocukluk döneminde büyüme geriliğinin varlığı ya da açıklanamayan kilo kaybı tespit edilmesi, bu hastalığa dair önemli bulgulardır.

Sindirim sistemi belirtileri dışında ağız çevresinde aftöz ülserler, demir eksikliği anemisi, ataksi, uzun süreli oluşan baş ağrıları ve adet düzensizliği gibi problemler de diğer gluten belirtileri içerisine eklenebilir. Altta yatan çölyak hastalığı olan gebelerde, erken doğum, anne karnında gelişim geriliği ve ölü doğum gibi gebelik ile ilişkili komplikasyonlara karşı bir risk artışı söz konusu olabilir.

Dermatitis herpetiformis gluten intoleransına bağlı olarak ortaya çıkan bir cilt rahatsızlığıdır ve hastalığın sindirim sistemi ile ilgili belirtilerinde olduğu gibi kişinin diyetinden gluteni çıkarması ile genellikle gerileme gösterir.

• Diyare (İshal): Sulu ve yumuşak kıvamlı dışkı oluşması çölyak hastalığı olan kişilerdeki birincil belirtidir. Genel olarak bu şikayet uygun tedavi ve diyet ile birkaç gün ila 4 haftalık bir süre içerisinde geriler. 
• Şişkinlik: Şişkinlik, çölyak hastalarında oluşan bir diğer sık karşılaşılan belirtidir. Çölyak hastalığının meydana getirdiği bağırsak iltihaplanması sonucunda şişkinlik ve diğer sindirim sistemi şikayetleri oluşur. Gluten içeren ürünlerin tüketilmesi sonucu bu hastalığı olmayan kişilerde de şişkinlik oluşmasına neden olabilir.
• Gaz: Uygun tedavi ve diyet uygulamalarının başlanmadığı kişilerde aşırı gaz oluşumu meydana gelebilir. 
• Halsizlik: Çölyak hastalarının enerji düzeyinin azalmasına sık karşılaşılır. Bu halsizlik halinin oluşmasında ince bağırsaklarda hasarlanmaya bağlı olarak meydana gelen vitamin ve mineral eksiklikleri etkili olabilir. 
• Kilo Kaybı: Ani kilo kaybı ve mevcut kiloyu korumada problem yaşama gibi problemler çölyak hastalığının erken belirtileri arasında değerlendirilebilir. Bu durumun tetiklenmesinin besin maddelerinin emilim problemi sonucu olduğu düşünülür. 
• Demir Eksikliği Anemisi: Çölyak hastalığında bağırsaklardan demir emiliminin bozulması ile kırmızı kan hücrelerinin üretiminde çeşitli problemler meydana gelerek demir eksikliği anemisi oluşabilir. Halsizlik, yorgunluk, göğüs ağrısı, baş ağrısı ve sersemlik, demir eksikliğinin belirtileri arasında yer alır. 
• Konstipasyon (Kabızlık): Bazı hastalarda diyareye neden olan çölyak hastalığı bazı hastalarda ise kabızlık gelişimine neden olabilir. Bağırsaklarda ilerleyen ve emilimi bozulmuş besinler bazen lümen içerisindeki sıvıyı çekerek daha sert bir kıvama gelebilir ve kabızlık şikayetinin oluşmasını tetikleyebilir.
• Depresyon: Çölyak hastalığında oluşan fiziksel belirtilere ek olarak hastalığın seyri sırasında bazı kişilerde depresyon gibi psikiyatrik durumlar da meydana gelebileceği için dikkatli olunmalıdır.
• Kaşıntılı Deri Döküntüsü: Çölyak deri döküntüsü olarak bilinen dermatitis herpetiformis, kaşıntılı ve içi sıvı dolu deri döküntüleri ile karakterizedir ve bu lezyonlar genellikle kişinin kalça, dirsek ve diz bölgelerinde meydana gelir

Yetişkinler dışında çölyak hastalığı olan çocuklarda da halsizlik oluşabilir. Bu yaş grubunda genellikle halsizliğe huzursuzluk da eşlik eder. Akranlarına göre boyları daha kısa olabilen bu çocuklar aynı zamanda ergenliğe de akranlarına göre daha geç adım atarlar.

• Kilo kaybı
• Kusma
• Karında şişkinlik ve ağrı
• Uzun süre boyunca devam eden ishal veya kabızlık
• Açık renkli veya yağlı ve kötü kokulu dışkılama

Bu belirtiler dışında çocuklarda hiperaktivite bozukluğu ve dikkat eksikliği, öğrenme güçlüğü, baş ağrısı ve kas koordinasyon zayıflığı gibi nörolojik belirtiler de çölyak hastalığının vücuttaki belirtileri arasına eklenebileceği için dikkatli olunmalıdır.

Çölyak Hastalığı Neden Olur?

Çölyak rahatsızlığının altında yatan neden şu an kesin olarak ortaya konulabilmiş değildir. Çeşitli genetik ve çevresel faktörler hastalığın ortaya çıkmasında tetikleyici özellik gösterebilir. Bebeğin nasıl beslendiğinden, kişinin geçirdiği sindirim sistemi enfeksiyonları ya da bağırsak içerisinde yaşayan yararlı bakteriler bile bu sorunun oluşmasında rol üstleniyor olabilir. Çölyak hastalığının altında yatan temel patoloji enterosit olarak isimlendirilen bağırsak hücrelerinin hasar görmesidir. Bu bölgede aynı zamanda kronik bir iltihaplanma hali meydana gelir ve hücrelerin vili çıkıntıları da hasara uğrar. 

Çölyak hastalığında genetik faktör ise HLA lokusunda dominant DQ2 ve DQ8 gibi genlerin varlığıdır. Bu genlerin ve üretiminde görev aldıkları proteinlerin bir sonucu olarak bağışıklık sistemi tarafından glutene karşı bir tepki oluşturulur ve doku transglutaminaz adı verilen bir bir enzime karşı antikor üretimi meydana gelir. Gluten içerisinde yer alan gliadin adı verilen bir glikoprotein ise direkt olarak enterositler üzerinde toksik etki gösterir.

Vücutta bağışıklık sisteminin kendi doku ve hücrelerine karşı antikor üretmesi ve onların hasara uğramasına neden olması otoimmün rahatsızlık olarak ifade edilir. Çölyak rahatsızlığı gelişme riskinin diğer bazı otoimmün hastalıklarda daha yüksek olduğu düşünülür. Lupus, romatoid artrit, Tip 1 diyabet, sjögren hastalığı ve otoimmün karaciğer hastalığı, çölyak gelişimi ile ilişkili otoimmün rahatsızlıklara örnek teşkil eder.

Çölyak Hastalığı Tanısı Nasıldır?

Çölyak hastalığında tanısal yaklaşımın temelinini çölyak kan testi olarak bilinen ve serolojik testler adı verilen tetkikler oluşturur. İki adet antikorun ölçümüne dayanan bu çölyak hastalığı testi, kişinin vücudunda anti-doku transglutaminaz antikorları (tTGA) ve anti-endomisyum antikorlarının (EMA) varlığı araştırılır. Çölyak testleri, özellikle kişinin glutensiz diyete geçmediği zaman gerçekleştirildiğinde daha güvenilir olarak sonuçlanabilir.

Çölyak tanı testi sonrasındaki aşamada, onikiparmak bağırsağı biyopsisi yapılması gündeme gelebilir. Biyopsi işlemi tanısal olarak altın standart kabul edilen yöntemdir. Biyopsi sonucunda bağırsak hücre villuslarında kayıplar saptanabilir. 

Çölyak Hastalığının Tedavisi Nasıldır?

Çölyak hastalığının diyet dışı bir tedavi yöntemi ile hastalarda glutenin oluşturduğu toksik etkinin bastırılması adına devam eden çeşitli çalışmalar mevcuttur. Bu çalışmalar şu an için çölyak ilacı olarak nitelendirilerek önerilecek veya uygulanacak seviyede değildir. Gluten hastalığı olarak da bilinen çölyak tedavisi için uygulanabilecek temel yöntem, gluten tüketiminin sonlandırılmasıdır. Çölyak hastalığı tanısı alan tüm kişilerde katı olarak glutenden sakınılan beslenme programları gereklidir. 

Gluten içermeyen birçok doğal gıda mevcuttur. Hayvansal proteinler, bitkisel yağlar veya tereyağı, sebze ve meyveler, baharatlar, tohumlar ve kuruyemişler, glutensiz doğal besinlere örnek teşkil ederler. Bu besinler dışında özel olarak üretilen ve gluten içermeyen çeşitli ürünler de mevcuttur. Kişisel olarak en uygun diyetin oluşturulmasında, bu alanda uzman kişilerden destek alınması önerilir.