
Şarbon, Bacillus anthracis bakterisinin neden olduğu özellikle sığır, koyun, keçi, deve gibi ot yiyen çiftlik hayvanları ve vahşi av hayvanlarından insanlara bulaşan, nadir görülen, ciddi bir hastalıktır. Halk arasında ‘’çoban çıbanı’’ ve ‘’kara kabarcık’’ gibi isimlerle de bilinmektedir. Şarbon ne demek, şarbon hastalığı nedir, şarbon belirtileri nelerdir ve şarbon nasıl tedavi edilir gibi sorularınızın yanıtlarını yazının devamında bulabilirsiniz.
Şarbon Nedir?
Şarbon, bilinen en eski zoonotik hastalıklardan biridir. Bacillus anthracis, spor oluşturan bir bakteridir. Spor sayesinde, çoğalması uygun olmayan ortamlarda yıllarca yaşamaya devam edebilir. Bacillus anthracis’in spor formları sıcak, soğuk, ultraviyole, kimyasal dezenfektanlar, yüksek ve düşük pH’a son derece dayanıklıdır. Bu özellikleri nedeniyle şarbon biyolojik silah olarak da kullanır.
Şarbon hastalığı dünya genelinde ölümlerle sonuçlanan bir pandemiye neden olmasa da dünya tarihine geçen önemli hastalıklardan biridir. Bazı bölgelerde 5. veba olarak da bilinen şarbon hastalığı, her geçen gün azalan enfeksiyon hastalıklarından biridir. Son 20 yıl içerisinde Batı ülkelerinde insan şarbonu vakaları oldukça azalmıştır. Şarbon hastalığına günümüzde bazı Latin Amerika, Afrika ve Asya ülkelerinde endemik olarak rastlanmaktadır. Ülkemizde ise nadir de olsa görülen şarbon vakalarında genellikle tarımsal köken söz konusudur. 2017 yılında Doğu Anadolu Bölgesi’nde sadece 37 insanda şarbon hastalığı ortaya çıkmış ve vakaların hepsi tedavi edilmiştir.
Şarbonun Bulaşma Yolları
Şarbon, hasta hayvanlara doğrudan veya dolaylı temas yoluyla insanlara bulaşır. Fakat insandan insana veya hayvandan hayvana bulaştığına dair kesin bir kanıt yoktur. Bulaşma kaynaklarına göre Şarbon rahatsızlığı 3 gruba ayrılır:
- Tarımsal Şarbon: Şarbonun Türkiye’de en sık rastlanan bulaşma yoludur. Bakterilerin enfekte ettiği hayvan ile doğrudan temas yoluyla insana bulaşır.
- Endüstriyel Şarbon: Hayvan, bakteriler tarafından enfekte edildikten sonra kılı, yünü, derisi ve kemiklerin işlenmesi sonucu insana bulaşır.
- Laboratuvar Kaynaklı Şarbon: Bu bulaşma yolu nadir görülse de ciddi salgınlara neden olabilir. Laboratuvar ortamında üretilen şarbon bakterisinin biyolojik silah olarak kullanılmasıyla bulaşır.
Şarbon Tipleri ve Şarbon Hastalığının Belirtileri Nelerdir?
Şarbonun belirtileri, bakterilere maruz kaldıktan sonraki 2-6 gün içinde görülmeye başlanır. Şarbon, bulaşma yoluna bağlı olarak farklı belirtiler gösterebilir:
1. Gastrointestinal (Sindirim) Sistem Şarbonu
Enfekte olan hastanın boğazından bağırsaklarına kadar tüm gastrointestinal (sindirim) sistem etkilenir. Şarbonlu hayvandan elde edilen gıdanın az pişmiş veya çiğ tüketilmesi ile bulaşır. Şarbonlu besinlerin tüketiminden sonraki 2-5 gün içinde belirtilerin çoğu aşağıdaki görülmeye başlanır:
- Mide bulantısı,
- Kusma,
- İştah kaybı,
- Karın ağrısı,
- Ateş,
- Kızarma (kırmızı yüz) ve kırmızı gözler,
- Baş ağrısı,
- Şiddetli kanlı ishal,
- Boğaz ağrısı ve yutma zorluğu,
- Şiddetli mide ağrısı,
- Boyun ve boyun bezlerinin şişmesi.
2. Akciğer Şarbonu
Akciğer şarbonu, en tehlikeli şarbon türüdür. Enfekte hayvanların şarbon sporları havada asılı kalabilir. Solunum yoluyla insan geçen bu bakteriler bulaşın ikinci gününden itibaren ciddi belirtilere neden olur:
- Boğaz ağrısı,
- Yorgunluk ve kas ağrıları,
- Hafif göğüs rahatsızlığı,
- Titreme,
- Nefes darlığı
- Mide bulantısı,
- Kan tükürme,
- Yutkunma güçlüğü
- Yüksek ateş,
- Şok,
- Menenjit.
3. Enjeksiyon Şarbonu
Enjeksiyon şarbonuna, yakın zamanda özellikle Avrupa’da rastlanmıştır. Bu yeni şarbon tipinde şarbon sporlarının, eroin gibi yasadışı uyuşturucu maddelerle enjeksiyonu ile insana bulaşır. Bulaş sonrası meydana gelen İlk belirtiler şunlardır:
- Enjeksiyon bölgesinde kızarıklık ve şişlik,
- Şok,
- Çoklu organ yetmezliği,
- Menenjit.
4. Deri Şarbonu
Deri şarbonu, hastalığın hem en yaygın bulaşma yolu hem de en hafif seyreden türüdür. En sık rastlanan şarbon tipidir. Toplam vakaların %95’i deri şarbonu kaynaklıdır. Temas yoluyla bulaşan şarbon bakterileri, vücuda derideki çizik, kesik, yara ve kaşınma gibi deri bütünlüğünün bozulduğu bölgelerden girer. Belirtiler ilk günlerden hemen ortaya çıkmaya başlar. Başlangıçta böcek ısırığına benzeyen genellikle küçük, kaşınan ve kabarcık halinde görülen bir yara gibidir. Birkaç gün içerisinde siyah, şiş, 6-9 cm çapında bir deri yarasına dönüşür. Deri şarbonu tedavisi uygulandıktan sonra genellikle başarılı sonuçlar elde edilirken, nadiren ölümcül sonuçlara yol açar.
Şarbon Neden Tehlikelidir?
Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezleri’ne göre, şarbonun biyolojik bir saldırıda kullanılabilecek etkili bir ajan olmasının bazı nedenleri şunlardır:
- Doğada kolayca bulunur.
- Laboratuvar ortamında üretilebilir.
- Zor yaşam koşullarına rağmen uzun süre hayatta kalabilir.
- Dikkat çekmeden, toz veya sprey şeklinde, kolayca serbest bırakılabilir.
- Tat, koku veya görme duyuları ile fark edilmeyebilir.
Şarbon Nasıl Teşhis Edilir?
Uzman hekim tarafından yapılan muayene sırasında belirtileriniz ve şarbona maruz kalma ihtimaliniz değerlendirilir. Şarbon hastalığı belirtisi gösteren hastaya çeşitli test ve tahliller yapılır:
- Cilt Testi: ciltte bulunan yaradan bir sıvı örneği ya da küçük bir doku örneği (biyopsi) yapılır. Alınan örneklerde şarbon bakterisine rastlanıp rastlanmadığı değerlendirilir.
- Kan ve Dışkı Tahlilleri: Alınan örneklerde şarbon bakterisi aranır.
- Bilgisayarlı Tomografi (BT) Taraması: Akciğer şarbonundan şüphelenilen vakalarda BT taraması hastalığın teşhis edilmesine yardımcı olur.
- Beyin Omurilik Sıvısının İncelenmesi (Lomber Ponksiyon): Omurilik kanalından bir enjektör yardımıyla alınan örneklerde şarbon kaynaklı menenjit olup olmadığı araştırılır.
Şarbon Tedavisi
Şarbon, tedavisi olan bir hastalıktır. Bütün hastalıklarda olduğu gibi şarbon hastalığında da erken teşhis, tedavinin etkinliğini artırarak hastanın sağlığına kavuşmasına yardımcı olur. Şarbon hastalığında uygulanacak tedavi, hastalığın şiddetine, hastanın nasıl enfekte olduğuna, kronik rahatsızlıkların varlığına, yaşına, ve genel sağlık durumuna bağlıdır.
2001 yılında Amerika’da gerçekleşen terör saldırılarının ardından farklı kuruluşlara içerisinde şarbon bakteri sporları bulunan mektuplar ve zarflar kısa sürede birçok kişiyi hasta etmiştir. Araştırmacılar bu biyolojik saldırı ardından şarbon hastalığına karşı antitoksin ilaçlar geliştirdiler. Geliştirilen ilaçlar, şarbon bakterisini yok edemese de bakterinin salgıladığı toksinleri vücuttan atmaya yardımcı olur. Antibiyotik tedavisi ile uygulandığında şarbon hastalığında daha hızlı iyileştirme görülmüştür.
Tek başına İlaç tedavisi, deri şarbonu tedavisi için yeterli olmayabilir. Deri şarbonu görülen hastalarda enfekte olan dokuların cerrahi yöntemler ile çıkarılması gerekebilir.
En ölümcül şarbon tipi olan akciğer şarbonu tedavisinde solunum yetmezliği nedeniyle hastaya solunum desteği sağlanır. Kan damarlarını sıkılaştıran ve kan basıncını yükselten ilaçlar ve antibiyotik tedavisi uygulanır.
Şarbon Hastalığı Önlenebilir Mi?
Şarbon hastalığından korunmak için bazı önlemler alabilirsiniz:
- Şarbonlu olduğundan şüphelenilen hayvanlar ile temas edilmemeli, et ve süt ürünleri tüketilmemelidir
- Şarbonlu hayvanlar, derin çukurlara gömülmelidir.
- Enfekte hayvanların temas edebileceği yerleri dezenfekte edilmelidir.
- İyi pişirilmemiş, çiğ et yenmemelidir.
- Özellikle ellerde bir yara varken koruyucu önlemler alınmadan çıplak elle etlere dokunmamalıdır.
- Şarbon bakterileri toprakta yıllarca yaşayabilir. Bulaşı önlemek için özellikle şarbon hastalığının görüldüğü bölgelerde hayvanlar aşılanmalıdır.
- Şarbon hastalığına karşı alınabilecek en etkili önlem aşıdır. Canlı bakteri içermeyen şarbon aşısı, enfeksiyona da yol açmaz. Hem deri hem de akciğer şarbonuna karşı koruma sağladığı bilinmektedir. Genel bir şarbon aşısı uygulama zorunluluğu yoktur. Fakat özellikle şarbon bakterisi ile temas etme ihtimali yüksek kişiler için aşı en önemli koruyucudur.
Şarbon hastalığına ait semptomlar çoğunlukla ani ortaya çıkar ve ciddi sonuçlara neden olabilir. Şarbona olası bir maruziyetten sonra belirti gösteriyorsanız veya maruz kaldığınızdan şüpheleniyorsanız hemen acil servise başvurun.