Radyoterapi Nedir? Nasıl Uygulanır?

Radyoterapi, iyonlaştırıcı radyasyonun kanser hastalığının tedavisinde kullanılmasıdır. Işık, radar, telefon ve radyo dalgalarının tümü radyasyon türüdür. Kelime anlamı olarak, yayılım gösteren ya da ışınımı ifade eden radyasyon, insan vücuduna temas ettiğinde atomların yerinin değişmesine yol açar.

Radyoterapi Nedir?

Halk arasında ışın tedavisi olarak da bilinen radyoterapi, yüksek enerjili ışınların tedavi amacıyla kullanılması olarak da tanımlanabilir. İyonizan ışınlar, kanser hücrelerinin çoğalmasıyla meydana gelen tümör DNA'sını hasara uğratır. Kanser hücrelerinin yanı sıra sağlıklı hücrelerin de genetik açıdan hasarlanmasına yol açan radyoterapi, kanser hastalarına güvenle uygulanır.

Radyoterapiye maruz kalan kanser hücreleri, meydana gelen zarardan kurtulamazken sağlıklı hücreler, oluşan hasarı onarabilir. Radyoterapi, hemen hemen tüm organlarda var olan tümörlerin erken ya da son dönem tedavisinde kullanılabilir. Radyoterapide uygulanan radyasyon türü de iyonlaştırıcı radyasyondan oluşur. Farklı bir deyişle radyoterapi, insan vücuduna uygulandığında atomların uyarılmasını sağlayarak dokuda yapısal farklılaşmaya neden olur.

Radyoterapinin kullanım amaçlarına geçmeden önce sıklıkla sorulan "Radyoterapi nedir?" sorusunu yanıtlamak gerekir.

Radyoterapi, en basit anlatımla kanser hücrelerini yok edilmek için radyasyonun kullanıldığı bir tedavi türü olarak açıklanabilir. Radyasyonun sahip olduğu enerji, parçacıklar ve dalgalar yoluyla taşınır. Özel cihazlardan elde edilen yüksek dozdaki radyasyon, kanser hücrelerinin bölünüp çoğalmasını engelleyebileceği gibi onları öldürebilir.

Geçmişte, kanserli dokuyu yok etmek için çok geniş bir alana radyoterapi uygulaması yapılırdı. Kanser tedavisinin yaklaşık %60'lık kısmını oluşturan radyoterapi, günümüzde ise çoğunlukla hedefe yönelik olarak uygulanır. Farklı bir deyişle radyasyon ışınları, önceden belirlenen kanserli hücrelerin bulunduğu bölgeye yüksek dozda gönderilir. Böylece kişinin vücudundaki sağlıklı dokular mümkün olduğunca korunurken tümör ve çevresi, tamamen radyoterapi uygulamasına maruz kalır. Ancak bu sağlıklı dokuların kesin olarak korunduğu anlamına gelmez.

Radyoterapi, sağlıklı dokuların tolerans düzeyini aşmayacak şekilde uygulanır. Böylece sağlıklı dokulara çok az hasar verilerek kanser hücrelerinin yok edilmesi sağlanır.

Sıklıkla X ışınlarının kullandığı radyoterapi uygulamalarında, proton gibi diğer enerji türleri de kullanılabilir. Eksternal (harici), internal (dahili) ve sistemik (tüm vücuda) olarak üç farklı türde uygulanabilen radyoterapi, vücuda bilgisayar kontrollü bir cihaz ile gönderilen radyasyon ile yapılır. Haricen verilen radyoterapi, belirli bir mesafeden hedef gözetilerek uygulanır. Büyük bir makine tarafından uygulanan radyoterapi işlemi sırasında makine vücuda temas etmez. Radyasyon ışınları kişiye uzaktan gönderilir. Dahili radyoterapi ise brakiterapi ve radyoizotop olmak üzere iki farklı şekilde yapılır.

Lokal bir tedavi türü olan brakiterapide vücudun içine, tümör dokusunun yakınına radyoaktif implantlar yerleştirilir. Radyoizotop tedavisi ise damar yoluna enjeksiyon ile ya da radyoaktif sıvı veya kapsülün yutulmasıyla uygulanır. Bu yöntemde radyoaktif madde tüm vücuda yayılır. Tüm vücuda verilen sistemik radyoterapide de radyoaktif maddeler hastaya ağız ya da damar yolundan verilir. Diğer tekniklerden farklı olarak bu yöntem, nükleer tıp hekimleri tarafından uygulanır.

Halk arasında atom tedavisi olarak da bilinen sistemik radyoterapi, iyod-131 (I-131) tedavisi olarak da bilinir. Dolaşım sistemi aracılığıyla tüm vücuda yayılır. Bölgesel tedavi amacıyla kullanılan radyoterapi, yaklaşık 15 ila 20 dakikalık seanslardan oluşur. Uygulama sonrasında kişi, günlük yaşamına devam edebilir. Işın tedavisi ya da radyasyon tedavisi olarak da bilinen radyoterapi türlerinden eksternal ve internal uygulanan yöntemler, radyasyon onkolojisi bölümü hekimleri tarafından uygulanır.

Radyoterapinin Kullanım Amaçları Nelerdir?

• Adjuvan Radyoterapi: Meme kanseri başta olmak üzere pek çok farklı kanser türünde uygulanabilen adjuvan radyoterapi, ameliyat sonrası ışın tedavisi olarak da tanımlanabilir. Ameliyatla tümör dokusunun temizlenmesinin ardından yapılan uygulama sayesinde vücutta kalmış olması muhtemel kanser hücrelerinin yok edilmesi hedeflenir. Böylece kanserin tekrar ortaya çıkması (nüks etmesi) engellenmeye çalışılır.
• Primer Radyoterapi: Larenks (ses telleri) tümörü gibi bazı kanser türlerinde tek başına uygulanan radyoterapi türüdür. Yalnızca radyoterapi uygulaması olarak da tanımlanabilen bu yöntem, seçilmiş vakalarda cerrahi girişim yerine uygulanarak benzer oranda başarı sağlar.
• Palyatif Radyoterapi: İleri evre kanser vakalarında oluşan kanserin diğer dokulara yayılması durumunda uygulanan palyatif radyoterapi yönteminde hastanın şikayetlerin azaltılması hedeflenir. Özellikle beyin ve kemik metastazı varlığında uygulanan bu yöntem sayesinde hastanın ağrı, kanama ve nefes darlığı gibi şikayetlerinin önlenmesi ya da giderilmesi hedeflenir. Ayrıca patolojik kırıklar, felç ve bilinç bozukluğu gibi ciddi sağlık sorunlarının da önüne geçilmesi amaçlanır.

Öncesinde Hazırlık Yapılması Gerekir Mi?

Hastaya yapılan çeşitli tetkik ve film çekimleri sonrasında tümörün konumu ve varsa yayılım yaptığı bölge belirlenir. Medikal onkolog ve radyasyon onkoloğu, hasta için en uygun tedavi yöntemini belirler. Radyoterapi kararının alınması durumunda hekim, hastayı tedavi yöntemi hakkında ayrıntılı olarak bilgilendirir. Hastanın radyoterapi tedavi yöntemini kabul etmesiyle hastaya simülasyon yapılması kararlaştırılır.

Tedavinin ilk adımı olan simülasyon işleminde hasta, tedavinin gerçekleşeceği masaya, belirlenen pozisyonda yatırılır. Bu yatış pozisyonu her radyoterapi seansı sırasında uygulanacağından hastanın kendini kasmadan rahat edeceği bir pozisyon bulması önemlidir. Hekim, hastanın vücudunun tamamını ya da bir kısmını fikse eden maskeleri hazırlar ve simülatör ile film çekilir. Elde edilen filmle tedavi edilecek bölgedeki riskli doku ve organların belirlenir. Böylece korunması gereken organlar için hastaya özel olarak koruma hazırlanır.

Bir diğer teknik ise tedavi edilecek olan bölgenin tomografi ile taranmasıdır. 3 boyutlu planlamanın ilk adımından sonra radyasyon onkoloğu ve onkologlar tomografiyle elde edilen her kesit için hedef organları ve risk bölgelerini belirler. Verilerin bilgisayara aktarılmasıyla hastanın üç boyutlu imajı elde edilir. Böylece radyoterapi öncesinde hazırlık aşaması tamamlanmış olur.

Radyoterapi Nasıl Uygulanır?

Radyoterapi ya da halk arasında bilinen adıyla ışın tedavisi, genel anlamda dört farklı amaç için kullanılır:

Neoadjuvan Radyoterapi: Rektum ve akciğer kanserleri başta olmak üzere bazı tümör türlerini küçültmek için kullanılır. Ameliyat öncesi radyoterapi olarak da bilinen neoadjuvan radyoterapi ile kanser hücrelerinin oluşturduğu tümörün küçültülmesi hedeflenir. Böylece operasyon sırasında hastadan mümkün olduğunca az miktarda doku çıkarılır.

Çoğunlukla 3 ila 9 hafta boyunca haftada 5 kür olarak uygulanan radyoterapi, bazen günde bir defadan fazla da yapılabilir. Hastaya günlük olarak küçük dozlarda verilen radyoterapinin her seansı yaklaşık 15 dakika kadar sürer. Harici radyoterapide vücuda X-ışını, proton, elektron, gama ışını ya da bu enerji formlarının farklı kombinasyonlarının hastaya gönderilmesi için büyük bir makine kullanılır. Hasta, makinenin masasına uzanır. Odanın dışında yer alan teknisyen makineyi çalıştırır. Acı vermeyen bu işlemin ardından hasta eve gönderilir.

Brakiterapi yönteminde ise operasyon gerekmeksizin vücudun belirli bölgelerine metal tüp yerleştirilir ve çekirdek implantları yapılır. İmplantların kanserli dokuya daha yakın yerleştirilmesi gereken vakalarda ise cerrahi girişim gerekebilir. İmplantlar birkaç dakika ya da ömür boyu hastanın vücudunda kalabilir.

Brakiterapi uygulaması süresince hastanın hastanede yatması gerekir. Bunun temel sebebi implantların diğer insanlar için radyasyon riski oluşturmasıdır. Ancak uzun süreyle kullanılan kalıcı implantlar, çok daha düşük dozda radyasyon saldığı için tedavi gören kişinin çevresindeki diğer insanlar için zarar oluşturmaz. Bu durum hastanın genel durumuna ve tedaviye verdiği yanıta göre farklılık gösterir.